PRZEBUDZENI Z DZIECIŃSTWA. O FILMIE „KONIEC LATA” PIOTRA STASIKA
"Kiedy byłem dzieckiem, patrzyłem na dorosłych. Obserwowałem co zrobili, czego chcieli. Chciałem wtedy dorosnąć szybko. Teraz nie chcę już być dorosłym" – mówi Maxim, najstarszy z bohaterów „Końca lata” Piotra Stasika, który pojawi się na tegorocznym festiwalu DOK Leipzig.
Dokument „Koniec lata" (2010) przedstawia losy trzech uczniów Szkoły Kadetów w Penzie na południu Rosji. Bohaterowie różnią się od siebie wiekiem i stopniem zawansowania w nauce. Najmłodszy, Artiom (7 lat),dopiero rozpoczyna swoją edukację, z kolei najstarszy, Maxim (16 lat), uczęszcza do jednej z ostatnich grup. Między tą dwójką chłopców jest jeszcze jedenastoletni Kiril. Stasik tak zestawia historię chłopców, że otrzymujemy – podobnie jak w „Siedmiu kobietach w różnym wieku” (1798) Kieślowskiego – jednostkowy portret człowieka, składający się z konkretnych etapówżycia różnych osób.
„Koniec lata" rozpoczyna się sprawnie zmontowaną sekwencją inauguracji roku szkolnego. Na początku oglądamy jednego z bohaterów podczas snu. Na ulicach Penza jest noc. Po drastycznym cięciu słychać zza kadru głos jednego z nauczycieli: Dzień dobry szkoło!... W tym momenciemiasto budzi się do życia, samochody wypełniają ulice, betoniarka pracuje, wojsko przygotowuje się do służby, a młodzi kadeci szykują się na rozpoczęcie roku– myją zęby, poprawiają ubranie, wsiadają do szkolnych autobusów. W kolejnych scenach oglądamy uroczysty apel, na którym uczennica śpiewa piosenkę o końcu wakacji, kadeci ze starszych grup maszerują ze sztandarami,słyszymy podniosłe fanfary i przemówienie prezydenta Miedwiediewa o „potężnej” Rosji. W tych kilku ujęciach Stasik prezentuje osoby, które odegrają ważną rolę w dalszej części filmu – nie dotyczy to, wyłącznie wspomnianej trójki, ale również wychowawczyni Artiona czy rygorystycznego nauczyciela, który będzie pouczał uczniów o zasadach czystości.
Perspektywa pierwszego z bohaterów, Artioma, ujawnia się podczas początkowych lekcji (zbliżenie twarzy chłopca i napisy u dołu ekranu, informujące o imieniu i wieku dziecka). Artiom jest uczniem wzorowym, przywódcą pierwszej grupy, odpowiadającym za dyscyplinę w klasie. Poza murami szkoły chłopiec spędza czas jak każde dziecko, bawi się zabawkami, ogląda bajki, spotyka się z rówieśnikami. Dwa światy Artioma, dziecięcy i szkolny, przesiąknięte są ideologią, nacechowaną bezgranicznym wywyższeniem tego, co narodowe, ponad to, co obce, poszanowaniem symboli narodowych, takich jak flaga czy wojskowe odznaczenia, oraz twardą dyscypliną i kontrolą życia. U następnego z bohaterów, Kirila, dostrzegamy,większy niż u Artioma, dystans wobec rzeczywistości szkolnej. Taka postawa jest wynikiem miłości chłopca do osoby spoza szkoły. Kirila bardziej interesuje możliwość spędzenia czasu ze swą dziewczyną, niż uczestnictwo w zjadliwej dyskusji, w której młodzi kadeci obwiniają Stany Zjednoczone i Ukrainę za ekonomiczny kryzys Rosji. Najstarszy z bohaterów, Maxim, jest osobą najbardziej refleksyjną wobec szkolnego świata. Kiedyś ordery, wojsko, państwo, ideologia były dla chłopca czymś wyjątkowym, dziś szesnastolatek wyczuwa w tym wszystkim kłamstwo. Pytanie zadane przez Maxima weteranowi wojennemu(Czy bałeś się walczyć i strzelać do ludzi?) doskonale odzwierciedla rodzący się w młodzieńcu niepokój, sprzeciw wobec świata, w którym rządzi silniejszy.
Stasik perfekcyjnie przedstawił proces dorastania, momenty, w których człowiek zaczyna się zastanawiać nad tym, co go otacza. Binarną opozycję: dzieciństwo – dorosłość, podkreśla również wygląd zewnętrzny chłopców. Kiril i Maxim pod względem fizycznym wydają się podobni, obaj wchodzą w czas dorosłości. Natomiast w rysach twarzy Artiom widzimy jeszcze dziecko. Jednak całą trójkę łączy ta sama instytucja i brak korzeni rodzinnych. W jednej ze scen Artiom mówi, że jego rodzice się rozwiedli, w innej oglądamy, jak Maxim odwiedza grób przodków. W takiej sytuacji znajdują się też inni uczniowie, samotni i porzuceni, poddani indoktrynacji. Propaganda odbywa się stopniowo – to droga od dziecięcych piosenek, niepozornych zabaw z wychowawczynią, aż do zakłamanych lekcji historii, droga, w której uczniowie cały czas muszą liczyć się z surową dyscypliną i karą.
Na szczególną uwagę zasługują zdjęcia Stasika (Złota Żaba na Festiwalu PLUS CAMERIMAGE). Autorowi filmu udało się oddać wewnętrzny świat bohaterów, portretując ich w chwilach zupełnej bezbronności– oglądamy jak niewinnie śpią, milczą, gdy siedzą w szkolnych ławkach, boją się podczas ćwiczeń. Twarze bohaterów przepełnione są strachem, oczy skrywają smak dzieciństwa, które już nigdy nie wróci.
Daniel Stopa